Czym są środki zapobiegawcze i kiedy się je stosuje?
Środki zapobiegawcze stanowią istotne narzędzie w rękach organów procesowych w postępowaniu karnym. Ich głównym celem nie jest represja, lecz zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego.
Zgodnie z art. 249 § 1 k.p.k., Środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.
- uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu;
- uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne;
-
zagrożenie surową karą (gdy czyn zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata);
- wyjątkowo także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
Rodzaje środków zapobiegawczych
1. Tymczasowe aresztowanie
To najbardziej rygorystyczny środek i jedyny środek izolacyjny. Może być stosowany wyłącznie, gdy inne środki okazały się niewystarczające.
Stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie pod warunkiem złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego; na uzasadniony wniosek oskarżonego lub jego obrońcy, złożony najpóźniej w ostatnim dniu wyznaczonego terminu, sąd może przedłużyć termin złożenia poręczenia
Czas trwania tymczasowego aresztowania jest ściśle ograniczony – zasadniczo do 3 miesięcy.
2. Poręczenie (osobiste, majątkowe, społeczne)
Poręczenie majątkowe (tzw. „kaucja”) polega na wpłaceniu określonej sumy gwarantującej, że podejrzany nie będzie zakłócał przebiegu postępowania i uchylał się stawiennictwa na wezwanie organów i sądu.
Poręczenie majątkowe w postaci pieniędzy, papierów wartościowych, zastawu lub hipoteki może złożyć oskarżony albo inna osoba
Poręczenie społeczne – od pracodawcy, u którego oskarżony jest zatrudniony, od kierownictwa szkoły lub uczelni, których oskarżony jest uczniem lub studentem, od zespołu, w którym oskarżony pracuje lub uczy się, albo od organizacji społecznej, której oskarżony jest członkiem, można, na ich wniosek, przyjąć poręczenie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania; jeżeli oskarżony jest żołnierzem, można przyjąć poręczenie od zespołu żołnierskiego, zgłoszone za pośrednictwem właściwego dowódcy
Poręczenie osobiste – poręczenie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania, można także przyjąć od osoby godnej zaufania.
3. Dozór Policji (art. 275 k.p.k.)
Dozór Policji polega na obowiązku stawiania się na wezwanie oraz informowania o zmianie miejsca pobytu.
4. Zakaz opuszczania kraju (często z zatrzymaniem paszportu)
W razie uzasadnionej obawy ucieczki można zastosować w charakterze środka zapobiegawczego zakaz opuszczania przez oskarżonego kraju, który może być połączony z zatrzymaniem mu paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo z zakazem wydania takiego dokumentu.
5. Nakaz opuszczenia lokalu wspólnie zajmowanego z pokrzywdzonym
Nowelizacje z ostatnich lat umożliwiły szersze stosowanie tego środka w sprawach przemocy domowej – umożliwia natychmiastowe odseparowanie sprawcy od ofiary.
6. Zawieszenie w czynnościach służbowych lub zawodowych (art. 276 k.p.k.)
Ma na celu zabezpieczenie toku postępowania, np. gdy podejrzany pełni funkcję, z której mógłby wpływać na świadków lub dowody.
Tytułem środka zapobiegawczego można zawiesić oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazać powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów, lub zakazać ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania
Zasady stosowania środków zapobiegawczych
-
Zasada proporcjonalności – środek powinien być adekwatny do stopnia zagrożenia dla postępowania.
-
Subsydiarność tymczasowego aresztowania – należy je stosować tylko, gdy inne środki nie wystarczają.
-
Zasada legalności i kontroli sądowej – środek musi być stosowany zgodnie z ustawą i podlega kontroli sądu.
-
Prawo do obrony – podejrzany ma prawo do udziału w posiedzeniu aresztowym i do korzystania z pomocy obrońcy.
Podsumowanie
Środki zapobiegawcze są nieodzownym elementem systemu karnego, ale ich stosowanie musi być ściśle kontrolowane i uzasadnione. Celem środków zapobiegawczych nie jest karanie, lecz zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania i ochrona ofiar przestępstw.
